పొద్దు

–ఇంటర్వ్యూ చేసినవారు: రానారె, త్రివిక్రమ్, చదువరి

మీకు పురాణ సాహిత్య పరిచయం కలిగించిన మీ నాన్న లక్ష్మి రెడ్డి గారి గురించి, అలాగే మీ కుటుంబ నేపథ్యం గురించి చెప్తారా?

మా నాన్న అచ్చమైన మెట్టరైతు. వాన చినుకుల్ని నమ్ముకొని మెరకో బరకో దున్నుకు బతికే సన్నరైతు. మట్టిలో విత్తి, మొలకల్ని పైరుజేసి, పంటను ఇంటికి తెచ్చుకునేందుకు ఆయన దారుణమైన శారీరక శ్రమ చేసేవాడు. ఒక ఏడాది వానలు కురిస్తే, మరో మూడేళ్లు కరువులు తాండవమాడే సీమ గడ్డ మీద కేవలం వానను నమ్ముకొని భూమిని దున్నుకొని బతికేందుకు ఎన్ని అగచాట్లు పడాలో మెట్టరైతుకు మాత్రమే తెలుసు. మా అమ్మ కూడా మా నాన్నతోటి రెక్కలు ముక్కలు చేసికొని కష్టపడేది. తన కోపు ఏమాత్రం వెనకబడకుండా లాగేది. పొలంపని, ఇంటిపని, పిల్లల్ని సాకేపని.. ఒకటేమిటి?… ఆమె జీవితమంతా తీరిక లేకుండానే గడిపింది.

ఎంతలావు శారీరక కష్టం జేస్తోన్నా నాన్న తత్వం ప్రత్యేకం. పనికి పనికి మధ్య ఏమాత్రం విరామం దొరికినా అందరిలా వీధరుగులెక్కి పులిజూదాలూ, బారాకట్టలూ, పొద్దుబోని కబుర్లతో గడిపేవాడు కాదు. రంగనాథ రామాయణాన్ని చేతబట్టుకొనేవాడు. శ్రావ్యంగా చదువుతూ తనచుట్టూ కూచున్నవాళ్లకు అర్థం చెప్పేవాడు. నేను పుట్టక ముందునుంచి కూడా మాయింట్లో వ్యావసాయిక జీవితం నేపథ్యంగా యీ సాహిత్య వాతావరణం కూడా వుండేది. అక్షరజ్ఞానం వున్న చాలామంది రాయలసీమ రైతుల ఇళ్లల్లో లాగే మా యింట్లో కూడా పురాణ గ్రంథాలు వుండేవి.

అలాగని మానాన్న పాఠశాల చదువులేమీ చదువుకోలేదు. గొర్రెల వెంట, బర్రెల వెంట, పొలాల గట్ల వెంట ఆయన బాల్యం నలిగిపోయింది. భట్రాజుల వద్ద ఇసకలో వేళ్లు దిద్ది చదువుకొనే తోటి పిల్లల సహవాసం, చదువుపట్ల ఆయనలో ఏదో ఆసక్తిని రేపింది. తీరిక సమయాన్ని వాళ్లు ఆటలు పాటలుగా మలచుకొంటున్నపుడు తను అక్షరాల్ని గురించి తెలిసికొనేందుకు ప్రయత్నించాడు. నేర్చుకొన్న అక్షరాల్ని గొర్రెలవెంట వెళ్లినపుడు కొండబండల్ని పలకలుగా దిద్దుకొన్నాడు. బొట్టెకట్టెని బలపంగా మార్చి దుమ్ము నేలల మీద గుణింతాల్ని అధ్యయనం చేశాడు. దమ్మిడి దమ్మిడిగా కూడుకొన్న ఆయన శ్రమఫలం రంగనాథ రామాయణమై వచ్చి ఆయన చేతుల్లో కుదురుకొంది. పొలాలెంట, కొండలెంట గొర్ల కాపరిదనం రామాయణ పారాయణమై సాగింది. రంగనాథ రామాయణం కంఠతా వచ్చేసరికి ఆయనకు తెలుగు భాషాస్వరూపం కూడా తెలిసి వచ్చింది.

పెళ్లి ఆయన జీవితాన్ని బాలరాజుపల్లెకు చేర్చి వ్యవసాయదారునిగా మార్చినపుడు జానెడు కడుపు నింపుకొనేందుకు కరవులతో పోరాడుతూనే రంగనాథ రామాయణాన్ని జనం మధ్యకు తెచ్చేందుకు ప్రయత్నించాడు. తిండిగింజలు తప్ప అక్షరాల్ని పండించుకోవటం తెలీని గ్రామస్తుల్ని రాత్రిళ్లు దేవాలయం లోకి చేర్చి గ్రంథపఠనం ప్రారంభించాడు. రమారమి యాభై సంవత్సరాల పాటు గ్రామస్తుల్నంతా ఒకచోట చేర్చి, వాళ్ల హృదయాలన్నిట్నీ ఒకే విషయం మీద లగ్నం చేయించటం ఒక అపురూప దృశ్యం. కావ్యభాష లోని రామాయణాన్ని మా పల్లె మాటల్లోకి తెచ్చి, రామునినోటా సీతనోటా మావూరి పలుకుబళ్లనే పలికించటం మాకు ముచ్చటగా అనిపించేది. పురాణ పాత్రలు కూడా మాలాగే మాట్లాడటం, ఆవేశపడటం, ఏడ్వటం వల్ల ఆ పాత్రలు మాకు బాగా మచ్చికయ్యాయి.

నేను బడిలో అడుగుపెట్టి అక్షరాలు కలబలుక్కొని గుణింతం సాధన చేస్తున్నపుడే మానాన్న రంగనాథ రామాయణాన్ని నా చేతబెట్టాడు. రామాయణం ద్వారానే నేను అక్షరాల్ని, పదాల్ని, వాక్యాల్ని చదవటానికి అలవాటు పడ్డాను. ఐదవ తరగతి దాటేసరికి ఆ ద్విపద కావ్యాన్ని స్వంతంగా చదివి చాలావరకు అర్థం చేసికొనేవాణ్ని. ఆ క్రమంలో నన్ను కూడా దేవాలయం ఎక్కించేవాడు నాన్న. నేను చదువుతూ వుంటే ఆయన అర్థం చెప్పేవాడు.

నన్నెప్పుడూ చదువుకొమ్మని పోరుతుండేవాడు ఆయన. వ్యవసాయ పనులు చెప్పేవాడు కాదు. ఎన్ని ఇబ్బందులొచ్చినా బడికే పొమ్మనేవాడు. ఆయన కళ్లెదుట నేనెప్పుడూ పుస్తకం చేతబట్టుకొని వుండాలి. పాఠ్యపుస్తకాలు ఎంతసేపని చదవాలి? అందుకే కథల పుస్తకాలు, నవలలు తోడయ్యాయి. క్రమేణా నా ప్రపంచం అదే అయ్యింది. విపరీతంగా చదవటం అనేది రాయటానికి దారితీసింది. మొదట పద్యాలు రాశాను. తర్వాత కవితలు.. కథలు… నవలలూ….

1987 లో సాహితీ సృజన మొదలుపెట్టక ముందు సాహిత్యంలో మీకుగల పరిచయమెట్టిది? మొదటగా మీరు కవిత్వాన్నెందుకు ఎంచుకున్నారు? తర్వాత ఏ పరిస్థితుల్లో కథలవైపు, ఆ తర్వాత నవలల వైపు మీ దృష్టిని సారించారు?

రాయటం అనే ప్రక్రియ నన్ను చిన్నతనంలోనే ఆకర్షించింది. ఆరు ఏడు తరగతులు చదివేటపుడే రాత్రిళ్లు గుడి ముంగిట పిచ్చిగుంట్లు చెప్పిన అల్లిరాణికథ వగైరాల్ని పగలంతా కూచుని నాదైన భాషలో కథగా రాసేవాణ్ని. అప్పటికే నాకు చందమామ, బొమ్మరిల్లు లాంటి కథల పత్రికలతో పరిచయం ఉండేది. అపూర్వ చింతామణి, భట్టి విక్రమార్క లాంటి పుస్తకాల్ని అంతులేని ఆపేక్షతో చదివి వున్నాను. జయరామిరెడ్డి అనే ఓ మిత్రుడు తెచ్చే డిటెక్టివ్ నవలల్ని క్లాసు పుస్తకాల మధ్య పెట్టుకొని దొంగతనంగా చదువుతుండేవాణ్ని. అందువల్ల మౌఖిక కథల్ని అక్షరాల్లోకి అనువదించాలనే తపన కలిగేది. రామాయణ భారతాలు చదివి చదివి పద్యాల నడక ఏదో నాకు అర్థమై, ఏడవతరగతి పరీక్షలు రాసిన తదుపరి వేసవి సెలవుల్లో సీసపు నడకలతో ఓ పద్యం కూర్చాను. సంసార విషయాలు పట్టించుకోకుండా పోరంబోకుగా తిరిగే మా బావను గురించిన పద్యం అది. ఎనిమిదవ తరగతి ప్రారంభంలోనే ఛందస్సు గురించి తెలిసికొన్న తర్వాత నేను రాసిన పద్యాన్ని సరిజూసికొంటే – నడక సరిపోయిందిగాని యతి ప్రాసల నియమాలు కుదరలేదు. తర్వాత పట్టుదల పెరిగి పదవ తరగతి దాటే లోపే ఐదొందలకు పైగా పద్యాలు రాశాను. వాటిలో కొన్ని పద్యాలు భారతిలో కూడా అచ్చయ్యాయి.

పల్లె వదిలి దగ్గరలోని పోరుమామిళ్లలో ఇంటర్మీడియెట్ చదివేటపుడు బాడుగపుస్తకాల షాపుల్లోని డిటెక్టివ్ నవలా సాహిత్యం నన్నాకర్షించింది. విపరీతంగా చదివాను. ఆ సమయంలోనే లైబ్రరీల్లో వారపత్రికలు కూడా పరిచయమయ్యాయి. పోటీల్లో బహుమతులు పొందిన కథలు నన్నాకట్టుకొన్నాయిగాని కథలేమీ రాయలేదు. ఎందుకంటే – ఆ కథల గురించీ, వాటి ప్రాశస్త్యాన్ని గురించీ నాకు వివరించిన వాళ్లు లేరు.

నెల్లూరు వి.ఆర్ కళాశాలలో డిగ్రీ చదివే మూడేళ్లు యద్దనపూడి, యండమూరి, మధుబాబు లాంటి వాళ్ల సాహిత్యంతో బాటు వెంకట్రామ అండ్‌కోలో దొరికే తెలుగు ప్రబంధాలన్నీ చదివాను. డిగ్రీ తర్వాత దొరికిన తీరిక సమయం నన్ను ఆధునిక సాహిత్యం కేసి మరల్చింది. పోరుమామిళ్ల సాహితీ మిత్రులతో కలిసి చలం, శేషేంద్ర, సినారె, నగ్నముని, శ్రీశ్రీ, ఆరుద్ర, వడ్డెర చండీదాస్, శివారెడ్డి, గాలి నాసరరెడ్డి వగైరాల సాహిత్యాన్ని పరిచయం చేసికొన్నాం. ముఖ్యంగా చలం కథలు, మ్యూజింగ్స్, ఉత్తరాలు, అమరావతి కథలు, తెన్నేటి సూరి ఛంఘిజ్ ఖాన్, టాం మామ ఇల్లు, జమీల్యా, తల్లి భూదేవి వగైరాలు నన్ను వెంటాడి వేధించాయి. వెరయిటీ మాసపత్రిక అనుకొంటాను.. అందులో మపాసా గారి అనువాద నవల ‘దిబ్బ కొవ్వు’ నన్నెంతో ప్రభావితం చేసింది. అప్పుడే కొకు ను, శ్రీపాదను కూడా కొంతవరకు పరిచయం చేసికొన్నట్టు గుర్తు. ఆ సమయంలోనే నాకు వివిధ వార, మాస పత్రికల పరిచయం జరిగింది. అందులో కథల పోటీల్లో గెలుపొందిన కథలు నన్ను బాగా ఆకర్షించాయి. అవి మా జీవితాలకు దగ్గరగా ఉన్నవిగా అన్పించాయి. అలాంటి కథల్ని నేను కూడా రాయగలనేమో అన్పించింది.

కానీ నేను మొదట సమకాలీన కవిత్వం కేసే మొగ్గాను. ఆ రోజుల్లో ఆంధ్రజ్యోతి వారపత్రికలో ఈ వారం కవితగా ప్రచురణ కావటం కవికి ఒక సర్టిఫికెట్‌లా ఉండేది. నేను ఒకటి రెండు కవితలకే ఈ లక్ష్యాన్ని సాధించాను. చిన్నప్పట్నుంచి ఛందోబద్ధ పద్యాల్లో నలిగినవాణ్ని కాబట్టి కవిత్వాన్నే నా వాహికగా చేసికొన్నాను. బడి, నేను తను, మౌనఘోష, బడి పిల్లలు వగైరా కవితలతో కవుల లోకంలో పడ్డాను.

మంచి కవిత్వం రాస్తూ ఉన్నా, నాలో ఏదో అసంతృప్తి. నాకు తెలిసిన జీవితాన్ని అందులో సమగ్రంగా చెప్పలేక పోతున్నాననే లోటు. మొదట్నుంచి పురాణాలతో పరిచయం ఉన్నవాణ్ని. కథ, కవిత్వం కలగలిసిన ప్రక్రియ ఆ కావ్యాలు. నేను కవిత్వమే చెబుతున్నానుగాని కథ చెప్పలేక పోతున్నాననే అసంతృప్తి. అదిగో… ఆ వేదనే నాచేత కథ రాయించింది. నాకు తెలిసిన సంఘటనల్నే కథలుగా మలిచాను. కవిత్వంలో చెప్పలేని ఎన్నో విషయాల్ని కథలో చెప్పగలిగాను. కథలో చెప్పలేని జీవితాల్ని నవలల్లో చెప్పేందుకు ప్రయత్నించాను.

మీకు ఆధునిక సాహిత్యంతో పరిచయం ఎప్పుడు, ఎలా కలిగింది?

కనిపించిన పుస్తకాన్నంతా చదవటం అనే అలవాటులో నాకు తెలీకుండానే ఆధునిక సాహిత్యంతో పరిచయం ఏర్పడింది. అది నా ఇంటర్మీడియెట్ రోజుల్లోనే అయి ఉండొచ్చు. అంతేగాని ఎవ్వరూ నాకు పనిగట్టుకొని ప్రత్యేకంగా చెప్పిన వాళ్లు లేరు. రోజూ చూస్తోన్న పత్రికల్లోంచి నేను గుర్తుంచుకోవటం వల్ల ఆ సన్నివేశం జరిగి వుండొచ్చు.

మీరు ఎటువంటి అంశాలను కవితలుగా రాస్తారు? ఎలాంటి అంశాలను కథలుగా రాస్తారు?

కవితలకూ కథలకూ ప్రత్యేక అంశాలంటూ ఎమీ వుండవు. హృదయాన్ని స్పందింపజేసిన అంశం, పదిమందికీ దాన్ని గురించి తెలియజెప్పాల్సిన ప్రత్యేకత కలిగిన అంశాన్ని మన స్పందన స్థాయిలోనే పాఠకుడు కూడా స్పందించేలా రాసే క్రమంలో అది కవితగానో, కథగానో రూపుదిద్దికొంటుంది.

———————-

రానారె, త్రివిక్రమ్, చదువరి లు పొద్దు సంపాదకవర్గ సభ్యులు.

చిన్న వయసులోనే సాహితీప్రస్థానం ప్రారంభించిన ఆయన తన సుదీర్ఘ ప్రయాణంలో మలుపులెన్నో తిరిగినవాడు, మెట్లెన్నో ఎక్కిన వాడు.
ఎన్ని సాహితీప్రక్రియలు చేపట్టినా అన్నిటిలో తన విశిష్టతను విస్పష్టంగా చాటినవాడు.
కరువు పల్లెల బడుగుజీవుల వెతల్ని తన కళ్లలో నింపుకొన్నవాడు,
“మట్టి రుచి తెలిసిన జీవితాల సారాంశమే నా సాహిత్యంగా రూపుదిద్దుకొంద”న్నవాడు,
కవిత మర్మం తెలిసినవాడు,
తెలుగు కథాసాహిత్యానికి ఒక సరి”కొత్త దుప్పటి“ని కానుకగా ఇచ్చిన కథల నేతగాడు,
ఒక్క వాన చాలునంటూ చినుకుల సవ్వడితో నవలాసేద్యానికి కాడి పట్టి పాండవబీడులో సజీవపాత్రల తోలుబొమ్మలాటను రక్తికట్టించినవాడు, పాలెగాండ్రసీమలో పాలెగత్తెల, వీరనారుల గుండెగొంతుకలను ఆలకించినవాడు,
ప్రసిద్ధుల చేత “మన కాలపు మహారచయిత” అనిపించుకున్నవాడు – ఆయన పేరు సన్నపురెడ్డి వెంకటరామిరెడ్డి.

ఆర్.కే.నారాయణ్ రచనలకు కేంద్రం మాల్గుడి అనే ఒక కల్పిత గ్రామమైతే దాదాపు వెంకట్రామిరెడ్డి రచనలన్నిటికీ కేంద్రం కడప జిల్లాలోని బాలరాజుపల్లె అనే ఒక మారుమూల గ్రామం. ఆయన రచనలు చదివినవాళ్ళకు వెంటనే ఒకసారి ఆ బాలరాజుపల్లెకు వెళ్ళాలనీ, అక్కడి “కొండలూ కోనలూ, వాగులూ వంకలూ, చెరువులూ కుంటలూ, కాలువలూ గుండాలూ, చెట్లూ చేమలూ, మెరకలూ బరకలూ, గడ్డీ గాదమూ, గొడ్డూ గోదా, పిట్టతలూ గిట్టలూ, పైర్లూ, పచ్చలూ, వానా వంగిడీ, తిండీ తిప్పలూ, కులాలూ గిలాలూ, కరువులూ కాటకాలూ, కక్షలూ కార్పణ్యాలూ, మంచీ చెడూ, ఆటలూ పాటలూ” కనులారా చూడాలనీ, “భాషా యాసా” చెవులారా వినాలనీ, అక్కడి వంటలు తినాలనీ, ఆ ఊరి పక్కనే ఉన్న జ్యోతివాగు జేడెల్లో కలియదిరగాలని, ఆ మనుషులను, ఆ గొడ్డూగోదాను, పాడీ పంటలను ఒక్కసారి పలకరించి రావాలనీ, పరవశించి పోవాలనీ బలంగా అనిపిస్తుంది. జిల్లా కేంద్రం నుంచి ఆ ఉరికి పోవాలంటే మూడు బస్సులు మారాలని, దూరం కంటే భారం జాస్తి అని తెలిసి ఆశ్చర్యమేస్తుంది.

రైతాంగానికి సంబంధించి బాధాకరమైన కఠోర వాస్తవాన్ని రచనల ద్వారా తెలపాలన్నదే తన ఆశయంగా సాహితీసేద్యం చేస్తున్న విశిష్ట రచయిత వెంకట రామిరెడ్డి.
అలాగని “బాధలు, కష్టాలు, కన్నీళ్లు సాహిత్యంగా మలవడం తన అభిమతం కాద”ని ప్రకటించినవాడు,
వృత్తి పరమైన బాధలు సున్నితమైన అనుబంధాలు, మమకారాలు, ఆత్మీయతలు ఎలా బీటలువారేలా చేస్తున్నాయో తన రచనల ద్వారా తెలియజేయాలనే సంకల్పమున్నవాడు,
రైతు బతుకు బాధల నేపథ్యంలో మానవ సంబంధాల చిత్రీకరణే ధ్యేయంగా గలవాడు.

రైతాంగ పరిణామక్రమాన్ని, మనిషి లోపలి విధ్వంసాన్ని, మార్పులను, తడబాట్లను పరిశీలిస్తూ వాటన్నిటినీ జాగ్రత్తగా ఏరుకుని తన రచనల్లో పదిలపరుస్తున్నవాడు,
పల్లె ప్రజల నెత్తుటిలో మలేరియా క్రిమిలా వ్యాపించిన హీనరాజకీయాల్ని – వాళ్ళ బతుకుల్నిండా చీడై కమ్ముకున్న కరువు గురించి – ప్రభుత్వ సవతి ప్రేమను గురించి ఆవేదన చెందుతూ వాటికి ఆస్కారమిచ్చిన మూలాల గురించి నిరంతరం అన్వేషిస్తూ ఉన్నవాడు,
తెలుగు భాషపై పెరుగుతోన్న ఇంగ్లీషు ప్రభావం గురించి, కనుమరుగైపోతోన్న తెలుగు పదాల గురించి, తెలుగు సామెతల గురించి, ఆవేదన చెందుతూ సంఘర్షిస్తున్న వాడు,
కట్టు కథలు, పెట్టు కథలు కాకుండా జీవితం కడుపును చీల్చుకుని వచ్చి జీవితం మీద ఉండే ఆపేక్ష నుంచి పుట్టిన పుట్టు కథలు మాత్రమే రాసే అచ్చమైన, అరుదైన, నిఖార్సైన గ్రామీణ కథకుడు,
గ్రామీణ జీవితంలోని ప్రతి పాయనూ ఒడుపుగా పట్టుకుని నేర్పుగా విశ్లేషించగల సమర్థుడైన కథకుడు,
జీవితం పట్ల ఏ భ్రమలూ కలిగించకుండా పాఠకుడిలో వాస్తవిక, సామాజిక దృక్పథాన్ని రగిలించగలిగినవాడు.

“ఎండిపోతున్న బతుకులకు” స్పందించే రవిగాంచని “చెమ్మగిల్లిన గుండెలను” తన కథల్లో చూపిన కవి.
ఇంతకాలం తన రచనల ద్వారానే మాట్లాడుతూ వచ్చిన సన్నపురెడ్డి వెంకట్రామిరెడ్డి అంతరంగ ఆవిష్కరణ తొలిసారిగా పొద్దులో ఇంటర్వ్యూ రూపంలో ఈ గురువారం నుండి ధారావాహికంగా రానుంది. తెలుగు భాష భవిష్యత్తు గురించి, తెలుగు సాహిత్యం గురించి ఆయన ఆలోచనలు చదివి మీ సందేహాలు, అభిప్రాయాలు, ఆలోచనలు తెలపండి.

తేటగీతి

— ముక్కు శ్రీరాఘవకిరణ్

మొన్నటి వ్యాసంలో ఆటవెలదులు ఎలా వ్రాయాలో చర్చించుకున్నాం కదా. కాబట్టి ఇప్పుడు ఆటవెలదుల్లోనే మాట్లాడుకుంటూ చర్చని కొనసాగిద్దామా? పూర్తిగా పద్యాల్లోనే ఎందుకు… నాకు గద్యం కూడా తెలుసంటారా? గద్యం కూడా వాడదాం. Continue reading →

ఆటవెలది

— ముక్కు శ్రీరాఘవకిరణ్

నిరుడు నన్ను నేను పరిచయం చేసుకున్నాను కదా. పద్యరచనపై ప్రస్తుత వ్యాసం క్రొత్తగా వ్రాస్తున్నవారి మార్గాన్ని కొంతైనా కంటకరహితం చేసేలా, లోగడ ప్రయత్నించి విరమించినవారికి తిరిగి ప్రయత్నించడానికి తగినంత ఊతమిచ్చేలా ఉంటుందని ఆకాంక్షిస్తూ…

మొదటే ఒక ముఖ్య ప్రకటన. నేను కేవలం పద్యాల గురించే చెప్పదలుచుకున్నానీ వ్యాసంలో. కాబట్టి వ్యాకరణశాస్త్రాన్నీ అలంకారశాస్త్రాన్నీ పెద్దగా స్పృశించడంలేదు. నేను చెప్పే విషయాలన్నీ నేనెలా నేర్చానో [1], నాకెలా తోచాయో అలానే చెప్తాను. తప్పులుంటే దొడ్డమనస్సుతో మన్నించాలి.

ఎక్కడ మొదలుపెట్టాలి?

నా అనుభవంలో ఆటవెలదులో తేటగీతులో అయితే పద్యరచన ప్రారంభించడానికి మంచిది. దీనికి కనీసం మూడు కారణాలున్నై.

• మొట్ఠమొదటి కారణం – ఆటవెలది తేటగీతుల్లో ఫలానా అక్షరం గురువవ్వాలనో ఫలానా అక్షరం లఘువవ్వాలనో (పద్యగతిని నిర్దేశించే నియమాలు) లేకపోవడం. ఇల్లాంటి నియమాలుంటే వాటిని వృత్తాలంటారు. ఉత్పలమాల, చంపకమాల, శార్దూలం, మత్తేభం లాంటివన్నమాట. తెలుగులో వృత్తాలన్నిటికీ యతి, ప్రాస నియమాలు పాటిస్తారు[2].
• రెండు – ప్రాస నియమం లేకపోవటం. ప్రాస నియమం ఉండి, వృత్తాలు కానివాటిని జాతులంటారు. దీనికి కందం మంచి ఉదాహరణ.
• మూడు – వీటిల్లో యతికి బదులు ప్రాసయతి చెల్లించుకోవచ్చు. ఇల్లాగ ప్రాసయతి చెల్లించుకోగలిగిన సౌలభ్యం ఉండి, ప్రాస నియమం లేకుండా ఉండి, వృత్తాలు కాని పద్యాలని ఉపజాతులుగా చెప్పుకోవచ్చు. ఆటవెలదులు, తేటగీతులు, సీసాలూ ఉదాహరణలు.

సీసాలు పెద్ద పద్యాలు, కాబట్టి ప్రస్తుతానికి ఆటవెలదులమీదా తేటగీతులమీదా ప్రయోగాలు చేద్దాం.

ఇక్కడ యతి గురించి చెప్పుకోదగ్గ విషయాలు కొన్ని ఉన్నాయ్.

• ఏ రకం పద్యమైనా సరే యతి నియమం తప్పనిసరిగా పాటించి తీరాలి. ఉపజాతులలో మాత్రం యతికి బదులుగా ప్రాసయతి వేసుకోవచ్చు.
• యతి అంటే స్థూలంగా చెప్పాలంటే చదువుకోవడానికి వీలుగా ఉండేలా చిన్న విరామం ఇవ్వడమన్నమాట (ఎక్కడ విరామం ఇస్తామో దాన్ని యతిస్థానం అంటారు). విరామం ఇస్తున్నాం కాబట్టి మళ్లీ చదవడం ప్రారంభించేటప్పుడు ఆ పాదం మొదటి అక్షరంలాగానే పలకబడే అక్షరంతో ప్రారంభించాలన్నది నియమం. ఒకలా పలకబడాలంటే ఒకే రకమైన అచ్చై (లేదా గుణింతమై) ఉండాలి కదా. అంటే ఉదాహరణకి ఇ లాగా పలకబడే అచ్చులు ఇ-ఈ-ఎ-ఏ-ఋ-ౠ కాబట్టి ఇ తో ఇ-ఈ-ఎ-ఏ-ఋ-ౠ లకి ‘యతిమైత్రి’ చెల్లుతుంది. అలాగే అ-ఆ-ఐ-ఔ లకీ ఉ-ఊ-ఒ-ఓ లకీ యతిమైత్రి చెల్లుతుంది. అదే హల్లులైతే క-ఖ-గ-ఘ లకి, చ-ఛ-జ-ఝ-శ-ష-స లకి, ట-ఠ-డ-ఢ లకి, త-థ-ద-ధ లకి, ప-ఫ-బ-భ-వ లకి చెల్లుతుంది. అలాగే ల-ళ-డ లకీ, ర-ఱ-ల-ళ లకీ, ద-డ లకీ, అ-ఆ-ఐ-ఔ-హ-య లకీ, న-ణ లకీ యతి చెల్లుతుంది.
• వర్గాక్షరాలలో మొదటి నాలుగు వర్ణాలకీ చివరి అనునాసిక వర్ణానికీ యతి చెల్లదు. ఉదాహరణకి ఙ కి క-ఖ-గ-ఘ లకి యతి చెల్లదు. కానీ వర్గాక్షరాలు బిందుసంయుక్తమైతే అనునాసికంతో యతి చెల్లుతుంది. అంటే సంతతి లో ంత కి నాకములో నా కి యతి చెల్లుతుంది.
• హల్లులకి హల్‌మైత్రే కాక అచ్‌మైత్రి కూడా ఉండాలి. అంటే కి-కు యతి చెల్లదు.
• సంయుక్తాక్షరాలైతే ఏ హల్లుకైనా యతి చెల్లించవచ్చు. ఉదాహరణకి శ్రీ (శ్+ర్+ఈ) క్షీ (క్+ష్+ఈ) లలో శకారానికీ షకారానికీ యతి చెల్లుతుంది. అలాగే శ్రీ-క్రీ లకి శ్రీ-చే లకి శ్రీ-జృ లకి యతులు చెల్లుతాయి. కానీ క్షు-సృ యతి చెల్లదు (అచ్‌మైత్రి ఉండాలి కనుక).
• సంయుక్తాక్షరాలతో ఒకటి కంటే ఎక్కువ సార్లు యతి చెల్లించాల్సివస్తే[3] అన్నిసార్లూ ఒకే వర్ణానికి యతి చెల్లించాలి. అంటే శ్రీసతి – శీకర – రీతిని అన్నచోట యతి చెల్లినట్టుగాదు. అలాగే శ్రీధర – సిత – శీతాంబు అన్నచోట యతి చెల్లినట్టు.

అలాగే ప్రాస గురించి చెప్పుకోవాలంటే…

1. పాదంలోని రెండవ హల్లుకి ప్రాస అని పేరు. ఇంకా సరిగ్గా నిక్కచ్చిగా చెప్పాలంటే పాదంలోని మొదటి అచ్చుకీ రెండవ అచ్చుకీ మధ్యనున్న అక్షర సముదాయానికి ప్రాస అని పేరు. ప్రాస నియమం పాటించడమంటే ప్రతీ పాదంలోను ప్రథమద్వితీయాచ్చులకి మధ్యలో ఉన్న అక్షరసముదాయం ఒకటే అయ్యేలా చూసుకోవడం. ఉదాహరణకి శ్రీరఘురామ … – గారగుణాభిరామ … – ర్వార కబంధ రాక్షస … – త్తారకనామ భద్రగిరి దాశరథీ కరుణాపయోనిధీ.
2. ప్రాసనియమంలో హల్లు మాత్రమే ప్రధానం కాబట్టి ప్రాసనియమం పాటించాల్సిన అక్షరసముదాయం ఒకే గుణింతంలో ఉన్నా ఒప్పే. అలాగే అక్షరసముదాయం[4] అన్నాం కాబట్టి అది సంయుక్తాక్షరం ఐతే దాన్ని అలాగే కొనసాగించాలి. దుష్టేతర – ఇష్టులు – అష్టమి – కష్టాలు అన్నప్పుడు ప్రాస సరిపోతుంది.
3. పలకడం ఒకేలా ఉన్నంతమాత్రాన ప్రాస సరిపోతుందనుకోవడం పొరబాటు. కాబట్టి అమ్మా – మామా కి ప్రాస చెల్లదు.
4. అనుస్వారం వస్తే? అంటే కండలు – వాడిని ప్రాస సరిపోతుందా? చెల్లదు. ఎందుకు చెల్లదు? కండలులో ప్రాసాక్షరసముదాయం ఏమౌతుంది? 0+డ్ కదా. ఇంకా తేలికగా అర్థమవ్వాలంటే… కండలు ని కణ్డలు అనే గదా చదువుతాం. ఇప్పుడు చెప్పండి ప్రాసాక్షరం ఏమిటో. ణ్+డ్ అంటే 0+డ్ అవునా?
5. ఇవి కాక ల-ళ-డ లకి ప్రాస సరిపోతుంది. అలాగే శ-స లకీ, న-ణ లకీ, స-ష లకీ కూడా సరిపోతుంది.
   ఉదాహరణకి కశములబోలిన పలుకులఁ రుసరుసలాడినను చెలువ రూపే స్మృతియై వశమాయెను నా మనమని శశధరబింబసమముఖినిఁ జనువునఁ దలచెన్[5].
6. ర-ఱ లకి ప్రాస చెల్లించడం కుదరదు. కానీ పూర్వకవులు ర-ఱ ప్రాస చెల్లించిన ప్రయోగాలూ లేకపోలేదు(ట).

ఇక ప్రాసయతి:

1. ప్రాసయతి అంటే యతి చెల్లించాల్సిన చోట ప్రాస చెల్లించడం. ఉదాహరణకి అచ్చు తప్పులుంటె – మెచ్చబోరు అన్నామనుకోండి… అందులో యతి చెల్లాల్సిన చోట అ కి మె కి యతి చెల్లట్లేదు. కానీ ప్రాసాక్షరసమూహమైన చ్+చ్ ని తీసుకుని యతి చెల్లాల్సిన చోట అచ్చు – మెచ్చ ప్రాస చెల్లించామిక్కడ. కాబట్టి ప్రాసయతి చెల్లించామన్నమాట.
2. ప్రాసకి చెప్పిన నియమాలన్నీ ప్రాసయతికి వర్తిస్తాయ్. అంటే మండుటెండ లోన – మూడు రాదు అన్నచోట యతి ఎలాగూ చెల్లట్లేదు. ప్రాసయతి కూడా చెల్లదు.

ఇక ఆటవెలది, తేటగీతుల్లోకి వచ్చేద్దాం. అసలే పద్యమైనా వ్రాయాలంటే ముందు ఏదో ఒక విషయం కావాలి కదా. విషయాన్ని ఎలా చెప్పాలనుకుంటున్నామో అది మన ఇష్టం (ఎంత చెప్పామో ఎలా చెప్పామో అన్నదాన్నిబట్టి వ్రాసినదాన్ని కావ్యమనో ఖండకావ్యమనో మహాకావ్యమనో ప్రబంధమనో మరొహటనో పిలుస్తారు). ఉదాహరణకి ఇప్పుడు మనం భారతదేశం గురించి నాలుగు ముక్కలు చెబుదామనుకున్నాం అనుకోండి. విషయం ఎంచుకున్నాక ఏ ఛందస్సులో వ్రాయాలో కూడా నిర్ణయించుకోవాలి కదా. ప్రస్తుతానికి ఆటవెలదిలో వ్రాద్దామనుకుంటే… మొదట తెలియవలసినది ఆటవెలది లక్షణం.

ఆటవెలది లక్షణాలు

1. బేసి పాదాలలో 3 సూర్య గణాలు 2 ఇంద్ర గణాలు ఉంటాయ్.
2. సరి పాదాలలో 5 సూర్య గణాలు ఉంటాయ్.
3. ప్రాస నియమం లేదు.
4. యతి గానీ ప్రాసయతి గానీ చెల్లించాలి (ఉపజాతి పద్యం కాబట్టి).

బేసి పాదాలంటే 1, 3 పాదాలు. సరి పాదాలంటే 2, 4 పాదాలు. (రెండు, నాలుగు పాదాలు కాబట్టి మనుష్యులూ జంతువులూను!)

అసలీ గణాలేమిటి?

సరి. మళ్లీ మొదటికొచ్చాం. హ్రస్వాక్షరాన్ని (ఒక మాత్ర) పలకడానికి పట్టే కాలంలో పలకబడే అక్షరాలు లఘువులు, లఘువులు కానివన్నీ గురువులు. ఇకమీద గురువుని U తోనూ లఘువుని I తోనూ సూచిద్దాం. ఏది లఘువో ఏది గురువో గుర్తించడంలో పలకడం ప్రధానం. కాబట్టి సంయుక్తద్విత్వాక్షరాల విషయంలో వచ్చే కొన్ని విశేషాంశాలు కూడా చెప్పుకోవాలి. సంయుక్తాక్షరమంటే రెండు వేర్వేరు హల్లుల కలయిక వల్ల పుట్టేది. క్ష లాగ. ద్విత్వాక్షరమంటే అదే హల్లు రెండు సార్లు రావడం వల్ల పుట్టేది. ల్ల లాగ.

(1) సంయుక్తద్విత్వాక్షరాలకు ముందున్న అక్షరం ఒకే పదంలోదయితే అది గురువే. “అక్షరం” లో అ గురువు. క్ష లఘువు.

(2) సమాసం జరిగితే ఈ నియమం కొంచెం మారుతుంది.

ముందు సమాసాల రకాలు చూద్దాం. రెండు సంస్కృత పదాల సమాసానికి సిద్ధ సమాసమని పేరు. రెండు సంస్కృత సమాన పదాల (తద్భవాలు) మధ్య సమాసానికి సాధ్య సమాసం అని పేరు. అచ్చ తెలుగు పదాల సమాసానికి ఆచ్ఛిక సమాసమని పేరు. ఒక సంస్కృత సంబంధి పదానికీ (తత్సమ,తద్భవాలు) ఒక అచ్చ తెలుగు పదానికీ (ఆచ్ఛికం) సమాసమైతే దాన్ని మిశ్ర సమాసం అంటారు.

సమాసపదంలో ఉత్తరపదంలోని మొదటి అక్షరం సంయుక్తాక్షరంగానీ ద్విత్వాక్షరంగానీ అయితే పూర్వపదంలోని చివరి అక్షరం (అ) సిద్ధ సమాసమైతే గురువు (ఆ) సాధ్య మిశ్ర సమాసాలైతే మనం పలకడాన్ని బట్టి గురువుగానైనా లఘువుగానైనా తీసుకోవచ్చు (ఇ) ఆచ్చికమైతే లఘువే. ఉదాహరణలు: “విఫలప్రేరణ”లో ల గురువు, “విష్ణుధ్యానము” లో ష్ణు గురువు లేదా లఘువు, “ముసలివ్యాఘ్రము”లో లి గురువు లేదా లఘువు, “సీత ప్రక్కన”లో త లఘువు.

(3) సమాసం లేకపోతే ముందుపదంలోని చివరి అక్షరమెప్పుడూ లఘువే. ఉదాహరణకి “మధువును గ్రోలు” లో ను లఘువు.
(4) పలకడం చేత సంయుక్తాక్షరమున్నా లఘువులైన పదాలు తెలుగులో కొన్ని ఉన్నాయి. అద్రు, ఎద్రుచు, చిద్రుప మొదలైనవి.

సూర్య ఇంద్ర చంద్ర గణాలుగా వర్గీకరించడం సుళువుగా గుర్తుండేలా నేను వాడుకునే ఒక్క చిన్న టెక్నిక్ చెప్పమంటారూ?

* రెండు ‘మాత్ర’ల కాలంలో పలకబడేవి U – గ, II – లల.
* వీటికి గురులఘువులు చేరిస్తే UU – గగ, UI – గల లేదా హ, IIU – స, III – న లు వస్తాయి. ఈ గణాలలో మూడు మాత్రల గణాలైన హ, న లను “సూర్య గణాలు” అంటారు.
* అలాగే గ-లల లకి రెండేసి గురులఘువులు చేరిస్తే వచ్చేవి UUU – మ, UUI – త, UIU – ర, UII – భ, IIUU – సగ, IIUI – సల, IIIU – నగ, IIII – నల. వీటిల్లో నాల్గు ఐదు మాత్రల త, ర, భ, సల, నగ, నల లని “ఇంద్ర గణా”లంటారు.
* గ-లల లకి మూడేసి గురులఘువులు చోరిస్తే వచ్చే UUUU – మగ, UUUI – మలఘు, UUIU – తగ, UUII – తల, UIUU -రగ, UIUI – రల, UIIU – భగురు, UIII – భల, IIUUU – సగగ, IIUUI – సగల, IIUIU – సలగ, IIUII – సలల, IIIUU – నగగ, IIIUI – నగల, IIIIU – నలగ, IIIII -నలల ల్లో ఐదు, ఆరు, ఏడు మాత్రల మలఘు, తగ, తల, రగ, రల, భగురు, భల, సగల, సలగ, సలల, నగగ, నగల, నలగ, నలల అనే గణాలని “చంద్ర గణా”లంటారు.
* కాబట్టి సూర్య గణాలు (3 మాత్రలు) రెండు. అవి న, హ. ఇంద్ర గణాలు (4, 5 మాత్రలు) ఆరు. అవి నగ, నల, సల, భ, ర, త. పధ్నాలుగు చంద్ర గణాలూ మనకి ప్రస్తుతానికి అనవసరం. అసలు ఛందస్సులో వాటి వాడకమే చాలా తక్కువ.

ఆటవెలది లక్షణం చెప్పుకున్నాం కాబట్టి ఇప్పుడు ప్రయత్నిద్దాం. మొదటి పద్యం అమ్మపై వ్రాద్దామా? భావనలు మనకి కోకొల్లలు. ఇక పద్యం వ్రాసే పద్ధతి –

అమ్మ సూర్యగణం. అమ్మ అనగానే గుర్తొచ్చేవి… చేతి వంట, మాట, చూపు, లాలి పాట గట్రా. అమ్మ చేతివంట అంటే మొదటి మూడు సూర్యగణాలూ వచ్చేసాయ్. వంట అనటంకన్నా చేతి ముద్ద అంటే ఇంకా అర్థవంతంగా ఉంటుందేమో కదా. అమ్మ చేతిముద్ద అన్నాం, బాగానే ఉంది. తర్వాత? రెండు ఇంద్రగణాలు కావాలి. ఆపై మరో మూడు పాదాలు కావాలి. ఏం చెప్పాలిప్పుడు? అమ్మ చేతిముద్ద అందరికీ అమృతమే. అమ్మ ఏం పెట్టినా అందులో తన అమ్మప్రేమని కలిపి పెడుతుంది, అమ్మప్రేమతో పెడుతుంది. అటువంటి అమ్మచేతిముద్ద తినడం కోసం అమృతమైనా సరే వదులుకోవచ్చు.

ఇక్కడ గమనించవలసినది… అమృతములో అ గురువు కాదు. పలకడంలో అవకరాలు వచ్చి మనకిప్పుడు తేడా పెద్దగా తెలీడంలేదంతే.

సరే. అమృతాన్నికూడ వదులుకోవచ్చునన్నాం కదా. దానిని కొంచెం పదాలు మారిస్తే “అమృతమైన కూడ వదులుకోవచ్చులే“. అదృష్టం బాగుండి యతి సరిపోయింది. ఎంతైనా అమ్మ గురించి కదా! ఇది ఒక పాదం.

అమ్మచేతి ముద్ద అమ్మ ప్రేమతో కలిసి ఉంటుంది. అలా కలవడం వల్ల అమృతాన్ని మించిపోతుంది. మొదటి వాక్యాన్ని కొంచెం అటూ ఇటూ చేస్తే… అమ్మ చేతి ముద్ద అమ్మ ప్రేమ కలిసి.

అమృతాన్ని మించిపోతుంది. ఇక్కడ అమృతాన్ని అనడంవల్ల ఇంద్రగణం వస్తోంది. మనకి కావలసింది సూర్యగణం. కాబట్టి అమృతం అన్నదానికి పర్యాయపదం వాడదాం… అమృతం, సుధ, పీయూషం. సుధను మించిపోవు అన్నామనుకోండి. అప్పుడు మరో మూడు సూర్య గణాలు పూర్తయినట్టు. ఇక్కడ పూర్తిచేయడానికి మళ్ళీ యతి చూసుకోవాలి. చ-ఛ-జ-ఝ-శ-ష-స లకి ఉ-ఊ-ఒ-ఓ లకి యతి సరిపోతుంది. కాబట్టి మూడో పాదంతో కలిసిపోయేలా రెండు సూర్యగణాలు రావాలి. ఇప్పుడు ఆ రెండూ చూడబోతె ఐతే, అమృతమైన కూడ వదులుకోవచ్చులే అన్నపాదానికి కలపడానికి బాగుంటుంది.

ఇప్పుటిదాకా పూర్తయిన పద్యం…

ఇప్పుడు పద్యంలో ఏది లోపించిందో తేలికగా తెలుస్తోంది. ప్రేమతో కూడిన అమ్మ చేతి ముద్ద కోసం అని స్ఫురించేలా ఓ వాక్యం ఉంటే సరిపోతుంది. అమ్మచేతిముద్ద అని మళ్ళీ వాడేస్తే… అమ్మచేతిముద్ద అనే అమృతం కోసం. మధువు కొరకు అని అంటే ఐపోతుంది.

పద్యం-

ఆ.వె.

ఇప్పుడు మరొకటి ప్రయత్నిద్దామా? ముందు అనుకున్నట్టుగా భారతదేశంమీద వ్రాద్దామా?

భావనలు (మనం చిన్నప్పుడు చేసిన ప్రతిజ్ఞే ఇది) –

(1) నా భారతదేశం గొప్ప సంస్కృతి కలిగినది.
(2) నేను దానికి గర్విస్తున్నాను.
(3) అటువంటి నా దేశానికి నమస్కారం.

వ్రాసే పద్ధతి –

సంస్కృతి గురించి చెప్పాలి. సంస్కృతి అన్న పదాన్ని యథాతథంగా పద్యంలో వాడేద్దాం. సంస్కృతి ఇంద్రగణం. కాబట్టి “సంస్కృతి కలిగిన” అని రెండు ఇంద్రగణాలు వాడచ్చు. ఇవి వచ్చాయ్ కాబట్టి వీటి ముందు మూడు సూర్య గణాలు రావాలి. “ంస్క” తో ప్రాసయతి కన్నా స తో యతే నయ్యం. కాబట్టి స తో యతిమైత్రి ఉన్న చ-ఛ-జ-ఝ-శ-ష-స లలో ఏదో ఒకదానితో ప్రారంభించాలి. “చక్కనైన” సరిపోతుందే… హమ్మయ్య. “చక్కనైన … సంస్కృతి కలిగిన”. ఒక సూర్య గణంతో ఖాళీ పూరించాలి. “గొప్ప” సూర్య గణమే కదా. “చక్కనైన గొప్ప సంస్కృతి కలిగిన” అని మొదటి పాదం పూర్తి చేసేసాం.

విశేషణాలు వేసేసాం సరే. మరి దేనిమీద వాడాం ఆ విశేషణాలు అన్నది కూడా చెప్పాలి కదా. ఇంకా దేని మీద? మన భారతదేశం మీదే. భారత అంటే ఇంద్ర గణం. అంటే మూడో పాదంలో మాత్రమే వాడగలం. మరి రెండో గణంలోనే వాడాలంటే ఎలా? పర్యాయపదం వెతుక్కుందాం. భారతదేశాన్ని మనం భరతమాత అని కూడా అంటాం కదా. భరతమాత అంటే రెండు సూర్య గణాలు. భలే. “భరతమాత”… తర్వాతో? నమస్కారం చెప్పాలి. నమస్కారానికి పర్యాయపదాలు వందనాలు, దండాలు, ప్రణామాలు, మొదలైనవి. వందనాలు ప్రణామాలు యతికి చక్కగా సరిపోతాయి. కానీ “ప్రణామాలు” ఐతే గణాలు సరిపోవు. కాబట్టి “వందనాలు” తీసుకుందాం. మళ్లీ “భరతమాత … వందనాలు” లో ఖాళీ సూర్యగణంతో పూరించాలి. “నీకు” తో పూరిస్తే “భరతమాత నీకు వందనాలు”. అలా ఆటవెలది మొదటి రెండు పాదాలూ ఇవిగో.

ఆ.వె.

మిగతా రెండు పాదాలూ మీరు ప్రయత్నిస్తారా?

నియమాలన్నీ తెలియడం కన్నా ముఖ్యమైన విషయం మరోటుంది. అది చదవడం. మీకు తెలుసున్న ఆటవెలది పద్యాలన్నీ పరిశీలించండి. తర్వాత మీరే స్వంతంగా ఒక పద్యం వ్రాయడానికి ప్రయత్నించండి. పైగా ఆటవెలదిలో వేమన శతకం, తెలుగుబాల శతకం లాంటి శతకాలే ఉన్నాయ్. కావ్యాలలోనూ ఆటవెలదులు బాగానే కనిపిస్తాయ్.

నాకొక ఆటవెలది గుర్తొస్తోంది. భావకవులమని చెప్పుకునేవారిపై దేవులపల్లివారి ఛలోక్తి ఇది –

ఆ.వె.

ఇందులో చమత్కారం చివర్న చెప్పడానికి వేరే విషయమింకేమీలేక, విశ్వదాభిరామ వినురవేమ అని వాడేయడం! అలాగే ఇందులో రెండు చోట్ల ప్రాసయతి వాడారాయన, గమనించండి.

అలాగే నేనూ దేవులపల్లివారి దారిలో చెప్పేదేంటంటే…

ఆ.వె.

ఆటవెలది పాఠమింతటితో సమాప్తం. అన్నట్టు భరతమాత పద్యంలో చివరి రెండు పాదాలూ పూర్తిచేయడం మర్చిపోకండేం. తర్వాత ఈ పాఠంమీద మీ అభిప్రాయాన్ని, ఉన్న అనుమానాలనీ కూడా ఆటవెలదిలోనే చెప్పడానికి ప్రయత్నించండి. తేటగీతులు సీసాలు కందాలు మొదలైనవి తర్వాత నేర్చుకుందాం.

*** *** *** ***

పాద పీఠిక

[1] నేను ఛందస్సుని ఎవరి వద్దా కూడా శాస్త్రీయంగా నేర్వలేదనీ, అక్కడా ఇక్కడా చదివడం ద్వారా నాకు అర్థమైన నాకు తోచిన ఛందోజ్ఞానసంచయమనీ, దాన్నే నేను అర్థంచేసుకున్నట్లుగా మీ ముందుంచబోతున్నాననీ గమనించగలరు.

[2] పాటిస్తారు అంటే నేను లోగడ చదివిన సాహిత్యంలో పూర్వ కవులందరూ అందరూ విధిగా పాటించారనీ, వారి మార్గాన్ని అనుసరించడం మంచిదనీ అర్థం.

[3] స్రగ్ధర, తరువోజల్లాంటి పేద్ధ పద్యాలలో

[4] మళ్లీ మళ్లీ ప్రథమద్వితీయాచ్చులకి మధ్యలో ఉన్న అక్షరసముదాయం అనేం అంటాం గానీ క్లుప్తంగా ప్రాసాక్షరసముదాయం అని పిలుద్దాం

[5] ఉదాహరణకోసం వ్యాసకర్త వ్రాసినదిది

—————————————————-

ప్రథమ శ్రేణి పద్య బ్లాగరి ముక్కు శ్రీ రాఘవ కిరణ్ తన వాగ్విలాసము బ్లాగులో పద్యాలు రాస్తూంటారు. చిత్ర గీత సాహిత్యము, అనే బ్లాగు కూడా రాస్తూంటారు. గతంలో చిత్రోల్లాస అనే బ్లాగును కూడా రాసేవారు.