పొద్దు

గమనిక: ఈమాట సంపాదకులు సురేశ్ కొలిచాల గారు రాసిన ఈ వ్యాసం యొక్క మొదటి భాగం అతిథి శీర్షికన ఈ నెల ఏడవ తేదీన ప్రచురించబడింది.

హల్లులలో ప్రయత్న భేదాలు

గాలిని నిరోధించడంలో ఉండే ప్రయత్న భేదాలను బట్టి హల్లులను ఇంకా సూక్ష్మంగా విభజించవచ్చు.

స్పర్శాలు (stops/plosives):

గాలిని క్షణకాలం పూర్తిగా నిరోధించి విడవడం వల్ల ఏర్పడే ధ్వనులు స్పర్శాలు.
సంస్కృత వర్ణమాలలో క నుండి భ- వరకు ఉన్న అక్షరాలు స్పర్శాలు.

అనునాసికలు (nasals):

ఆస్య వివరం ద్వారా కాక, నాసికా వివరం ద్వారా వెలువడే ధ్వనులు అనునాసికలు. సంస్కృతంలో ఙ, ఞ, ణ, న, మ లు అనునాసికలు. [ప] ధ్వని, [మ] ధ్వని రెండూ ఓష్ఠ్యాలే అయినా, [మ] పలికేటప్పుడు గాలి ముక్కుద్వారా వెలువడుతుంది. [ప] నోటి ద్వారా పలికే స్పర్శం.

ఊష్మాలు (fricatives):

స్థానిక నిరోధం లేకుండా గాలి స్థానకరణాల గుండా ఒరుసుకొని వచ్చే ధ్వనులు ఊష్మాలు. సంస్కృతంలో శ, ష, స, హ లు ఊష్మాలు. స్పర్శాలకు, ఊష్మాలకు తేడా తెలియాలంటే తస, తస అంటూ [త], [స] ధ్వనులను వెంట వెంటనే పలికి ఆ ఉచ్చారణలో వ్యత్యాసాన్ని గమనించండి. రెండూ దంత్యాలే అయినా, [త] ధ్వని స్పర్శం [స] ధ్వని ఊష్మం.

అంతస్థాలు (approximants):

ఊష్మాల కున్నంత ఒరిపిడి లేకుండా గాలి జారిపోయే ప్రయత్నం వల్ల ఏర్పడే ధ్వనులు అంతస్థాలు. భాషలో ఇవి కొన్నిచోట్ల అచ్చులుగానూ, కొన్ని చోట్ల హల్లులుగాను ప్రవర్తిస్తాయి. సంస్కృతంలో య, ర, ల, వ లు అంతస్థాలు. అమెరికన్ ఇంగ్లీష్ లో butter అన్న పదాన్ని ఉచ్చరించేటప్పుడు చివరి “ర”కారం మన “ఋ” అన్న అచ్చు ధ్వని లాగే పలుకుతారు. అలాగే, little అన్న పదంలో చివరి ల-కారం మన ఌ-కారంలాగే పలుకుతారు.

ఇవి కాక సామాన్య ప్రయత్న భేదాలు అల్పప్రాణ, మహాప్రాణాలు, శ్వాస, నాదాలు అని నాలుగు విధాలు.

అల్పప్రాణాలు (unaspirated):

మామూలుగా స్వాభావికోచ్చారణలో వదిలే గాలి “అల్పప్రాణం”.

మహాప్రాణాలు (aspirated):

మామూలు కంటే ఎక్కువ ఒత్తిడితో వెలువడిన ఊపిరి “మహాప్రాణం”. “క” అల్పప్రాణం అయితే, “ఖ” మహాప్రాణం. నోటికెదురుగా చేతిని ఉంచి “క” ధ్వనిని, “ఖ” ధ్వనిని పలికి చూసుకుంటే ఈ రెండు ప్రయత్నాల మధ్య తేడా తెలుస్తుంది.

శ్వాసాలు (voiceless):

నాద తంత్రులను కంపింపజేయకుండా వెలువడే ఊపిరిని శ్వాస అంటారు. క, చ, ట, త, ప లు శ్వాసాలు.

నాదాలు (voiced):

నాద తంత్రులను కంపింపజేస్తూ వెలువడే ఊపిరి నాదం. నాద ధ్వనులను పలికేటప్పుడు రెండు చెవులు మూసుకుంటే “గుయ్” మని వినిపిస్తుంది. గ, జ, డ, ద, బ లు నాద ధ్వనులకు ఉదాహరణలు.

అచ్చులలో భేదాలు

అచ్చులను పలికేటప్పుడు గాలిని నిరోధించే ప్రయత్న భేదాలేమీ ఉండవని ముందే చెప్పుకున్నాం కదా. అయితే నాలిక స్థానాలలో అంతరాలను బట్టి పెదవుల సహాయం ఉనికి లేములను బట్టి అచ్చులను వేర్వేరు ధ్వనులుగా ఉచ్చరిస్తాము. అచ్చులను పలకడంలో ఈ కింది లక్షణాలు ప్రధానమైన వ్యత్యాసాలకు కారణాలు:

నాలిక ఎత్తు (vowel height): వేర్వేరు అచ్చులను పలికేటప్పుడు నాలిక అంగిలి (roof of mouth) వైపు వేర్వేరు ఎత్తులలో లేచి నిలుస్తుంది. ఉదాహరణకు ఇది అన్న పదంలో ఇ-కారాన్ని పలికేటప్పుడు నాలిక అంగిలిని దాదాపు తాకేంతగా లేచి నిలుస్తుంది. అది అన్న పదంలో అ-కారాన్ని పలికినప్పుడు మాత్రం నాలిక అడుగునే ఉండిపోతుంది. అడుగునే ఉన్న స్థానాన్ని వివృతమని (open), పూర్తిగా అంగిలిని తాకేంత ఎత్తు ఉన్నప్పుడు సంవృతమని (close) సాంప్రదాయకంగా పిలుస్తారు. ఈ రెంటికి మధ్యస్థంగా ఉన్న స్థానాలను అర్ధ వివృతమని (half-open), అర్ధ సంవృతమని (half-close) అంటారు.
నాలిక వెనుకపాటు (vowel backness): పైన చెప్పిన నాలిక స్థానం ఎత్తులోనే కాక ముందు వెనుకలుగా కూడా మార వచ్చు. ఇ-కారాన్ని పలికేటప్పుడు నాలిక దంతాలకో, కఠిన తాలువుకో దగ్గరిగానూ, ఉ-కారాన్ని పలికేటప్పుడు మృదుతాలువుకి దగ్గరిగా ఉంటుందని గమనించ వచ్చు. ఆస్య వివరంలో నాలిక ముందుగా ఉన్నప్పుడు పలికే అచ్చులను అగ్రాచ్చులని (Front vowels) లేదా తాలవ్యాచ్చులని, వెనుక ఉన్నప్పుడు పలికే అచ్చులను కంఠ్యాచ్చులని (Back vowels) పిలుస్తారు.

పెదవుల సహాయం (unrounded vs. rounded):
పలికేటప్పుడు పెదవుల ఉపయోగాన్ని బట్టి అచ్చులు ఓష్ఠ్యాలు, నిరోష్ఠ్యాలని రెండు రకాలు. ఉ-కారాన్ని, ఒ-కారాన్ని పలికేటప్పుడు పెదవులను గుండ్రంగా చుట్టి పలుకుతాం. అదే అ-కారాన్ని, ఇ-కారాన్ని పలికేటప్పుడు మాత్రం పెదవుల్ని అలా గుండ్రంగా చుట్టి ఉంచం. ఇ-కారం పలికినప్పుడు నాలిక ముందుగా ఉండి పెదవులను చిరునవ్వు నవ్వినప్పుడు ఉంచినట్టుగా విశాలంగా ఉంచుతాం కాబట్టే, ఫోటో తీసుకునేటప్పుడు “cheese” అనమని చెబుతూ ఉంటారు.

తెలుగులో వర్ణ సమామ్నాయం (Phonology of Telugu)

ధ్వని (phone) – వర్ణం (phoneme)

స్థాన, కరణ, ప్రయత్న భేదాలను బట్టి, స్థాయి, స్వరోచ్చారణను బట్టి మనం వెయ్యికి పైగా విభిన్న ధ్వనులను ఉచ్చరించవచ్చు. అయితే, అన్ని భాషలలోనూ అన్ని భేదాలు ప్రధానం కాదు. ఉదాహరణకు [v] మరియు [w] ధ్వనులలో తేడా ఇంగ్లీష్ భాషలో ప్రధానం. vent, went అన్న పదాలను పలకడంలో తేడా ఇంగ్లీష్ మాతృభాష అయిన వారికి స్పష్టంగా తెలుస్తుంది. భారతీయ భాషలు మాట్లాడే వారికి ఆ తేడా అప్రధానం. మన భాషలలో ఆ రెండు ధ్వనులలో ఏ ధ్వనిని ఉచ్చరించినా అర్థం మారదు. అంటే ప్రతి భాషలోనూ భిన్నార్థస్ఫూరకమైన ధ్వనులు నియతంగానే ఉంటాయి. ఆ ధ్వనులనే వర్ణాలు అంటారు.

తెలుగు వర్ణ నిర్మాణాన్ని.ఈ క్రింది పట్టికలలో చూపిన విధంగా సంగ్రహించవచ్చు.

పైన చెప్పినట్టుగా, అచ్చుల ఉచ్చారణ స్థాన భేదాన్ని బట్టి కంఠ్యాచ్చులు (back vowels) అని తాలవ్యాచ్చులని (front vowels) రెండు రకాలు. అ, ఉ, ఒ లు కంఠ్యాచ్చులు. ఇ, ఎ, æలు తాలవ్యాచ్చులు. ఎ, ఒ కారాలకు సంస్కృతంలో లేని దీర్ఘ హ్రస్వ భేదం తెలుగులో కనిపిస్తుంది.

.

పైన చూపిన హల్లుల వర్ణ నిర్మాణం సంస్కృత వర్ణ సమామ్నాయమే అయినా, తెలుగు భాషలోని హల్లులను వర్ణించడానికి ఇది సరిపోతుంది. గత రెండు వేల సంవత్సరాలుగా సంస్కృత పోషణలో పెరిగినా, తెలుగు భాష జన్మతః ద్రావిడ భాషా కుటుంబానికి చెందింది కాబట్టి, సంస్కృతంలో లేని ప్రత్యేక వర్ణాలు తెలుగులో ఉన్నాయి. అలాగే సంస్కృతంలో ఉన్న అల్ప-మహాప్రాణాల భేదం అచ్చ తెలుగు పదాలో దాదాపు లేదనే చెప్పాలి. అదీగాక, సంస్కృత వ్యాకర్తలు పేర్కొన్న ఉచ్చారణకు, తెలుగు ఉచ్చారణకు కొన్ని వర్ణాలలో వ్యత్యాసం ఉంది. అవన్నీ వివరించాలంటే మరో వ్యాసమే అవుతుంది కాబట్టి, తెలుగులో ప్రత్యేక వర్ణాలను క్లుప్తంగా వివరించి ఈ వ్యాసాన్ని ముగిస్తాను.

తెలుగులో ప్రత్యేక వర్ణాలు

• ళ –స్థానం: మూర్ధం కరణం: మడత వేసిన నాలిక కొన. ప్రయత్నం: పార్శ్వికం. దీన్నే మూర్ధన్య ల అంటారు.
• ఱ- స్థానం: దంతమూలీయం కరణం: నాలిక కొన. ప్రయత్నం: అధిక కంపితం
• ೞ – మూర్ధం, కరణం: మడత వేసిన నాలిక కొన, ప్రయత్నం-అంతస్థం. తమిళ(తమిೞ అని రాయాలి) భాషలో ఇంకా వాడుతున్న ఈ వర్ణం తెలుగు శాసనాలలో 12వ శతాబ్దందాకా కనిపించేది.

æ – “పాడాడు”, “చెప్పాడు”, “చూపాడు”, “చేసాడు”, ” రాసాడు”, “చూపాడు” అన్న పదాలలో రెండవ అచ్చు ఇంగ్లీష్ భాషాపదాలైన bank,sad లలో వినిపించే æ [[Near-open front unrounded vowel]]ధ్వనియే. చారు, తాటాకు అన్న శబ్దాలలో కూడా ఈ ధ్వనిని వాడుతాము. రాయలసీమ ఉచ్చారణలో ఈ ధ్వని తరుచుగా పదాంతాలలో వినిపిస్తుంది. ఈ ధ్వనిని సూచిస్తూ రాయటానికి తెలుగులో ప్రత్యేక లిపిసంకేతం లేదు. అయితే, శాసనాలలో కనిపించే పళ్యాలు, చెల్యలు, మొదలైన పదాల ఆధారంగా ఈ ధ్వని 12 వ శతాబ్దం నుండి తెలుగులో వాడుకలోఉన్నట్టు మనకు తెలుస్తోంది. అంటే, తెలుగులో అంతర్గత ధ్వని పరిణామాలవల్లనే ఈ ధ్వని ఉత్పన్నమైయ్యింది గాని అన్య భాషాప్రభావం (ఆంగ్ల భాషాప్రభావం) వల్ల కాదని చెప్పవచ్చును.

ఉపసంహారం

గత రెండు వందల సంవత్సరాలుగా భాషాశాస్త్రం చాలా అభివృద్ధి చెందినా మిగిలిన భాషలతో పోల్చిచూస్తే తెలుగు భాష, చరిత్రలకు సంబంధించిన కృషిచాలా తక్కువేనని చెప్పాలి. భాషాశాస్త్ర దృష్టితో తెలుగుభాషపై అంతర్జాతీయ స్థాయిలో పరిశోధనలు చేసిన వారిలో చెప్పుకోదగ్గవారు భద్రిరాజు కృష్ణమూర్తి గారొక్కరే. ఎమెనో, బరోల పుణ్యమా అని మనకు ద్రావిడ భాషా వ్యుత్పత్తి నిఘంటువు లభ్యమౌతుంది. అయితే, ఇందులో చారిత్రాత్మకంగా ఏ పదాన్ని ఏ భాషలో ఏ అర్థంలో ఉపయోగించారన్న వివరణలు లేవు. తెలుగు భాషకు చారిత్రాత్మక నిఘంటువు నిర్మించే కృషి కూడా జరగలేదు. మన పూర్వ కవుల పదప్రయోగ కోశాలు లేవు. ఇవన్నీ భాషా పరిశోధనలకు అవసరమైన మౌలిక గ్రంథాలు. కనీసం, సామాన్య పాఠకుడికి అవసరమైన ఒక ప్రామాణికమైన సమగ్ర నిఘంటువు కూడా తెలుగు భాషకు లేకపోవడం శోచనీయం. యూనికోడ్ తో శక్తిమంతమైన తెలుగు వెబ్‌జైన్లు, బ్లాగులు, వికీపీడియా, విక్షనరీల ద్వారా ఈ వనరుల లోటును కొంత భర్తీ చెయ్యవచ్చు అనే నమ్మకం ఉన్నా, తెలుగు సాహిత్యాన్ని, భాషనీ కాపాడుకోవటానికి కొంతమంది ఔత్సాహికులు తీరిక వేళల్లో చేసే ఈ కృషి సరిపోదు. మన భాషా, చరిత్ర, సంస్కృతుల అధ్యయనానికి ఉన్నత స్థాయి పరిశోధనలకు వీలుకల్పించే బృహత్ ‌ప్రాజెక్టులను రూపొందించి అమలు చెయ్యాల్సిన బాధ్యత, స్థోమత తెలుగు దేశంలోని యూనివర్సిటీలదేనని ప్రత్యేకంగా చెప్పవలసిన అవసరం లేదు.

కృతజ్ఞతలు

• Special thanks are due to Cindy Williams, Linguistics Coordinator SIL-Mexico for granting me permission to modify and use images from her website.
• ఈ వ్యాసానికి ఎంతగానో ఉపయోగపడ్డ “భాషాశాస్త్ర పారిభాషిక పదకోశం” పుస్తకాన్ని నాకందజేసిన పద్మ ఇంద్రగంటి గారికి
• నా వ్యాసం మొదటి ప్రతిని సమీక్షించి సూచనలు అందజేసిన రానారె గారికి
• ఈ వ్యాసం రాయమని నన్ను ప్రోత్సహించి, ఆలస్యం చేసినా మన్నించి ఓపిగ్గా ఎదురుచూసిన పొద్దు సంపాదకులకు

ఉపయుక్త గ్రంథాలు

1. భాష, సమాజము, సంస్కృతి – భద్రిరాజు కృష్ణమూర్తి
2. Dravidian languages – Bhadriraju Krishnamurti
3. Who Inspired Panini? Reconstructing the Hindu and Buddhist Counter-Claims Madhav M. Deshpande, Journal of the American Oriental Society, Vol. 117, No. 3 (Jul. – Sep., 1997), pp. 444-465
4. 1994. “Ancient Indian Phonetics.” In The Encyclopedia of Language and Linguistics, Volume 6, pp. 3053-3058. Oxford: Pergamon Press
5. Bad Grammar in Context [http://archimedes.fas.harvard.edu/mdh/bad-grammar.pdf]
6. Wikipedia: List of phonetic topics [[http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_phonetics_topics]]

ఈమాసపు అతిథి సురేశ్ కొలిచాల
భాషాశాస్త్రం, చరిత్ర, సాహిత్యాలపై ఆసక్తి ఉన్న సురేశ్ కొలిచాల ఈమాట సంపాదకుడుగా నెట్లో తెలుగువారికి సుపరిచితులే. ఊపిరి సలపని పనులతో తీరికలేకుండా ఉన్నా, పొద్దు అహ్వానాన్ని మన్నించి అడిగినవెంటనే ఈ వ్యాసం రాసి ఇచ్చిన సురేశ్ గారికి కృతజ్ఞతలతో వ్యాసంలోని మొదటిభాగాన్ని సమర్పిస్తున్నాం.

తెలంగాణాలో పుట్టి పెరిగిన నేను చిన్నప్పటి నుండీ నా పేరు “సురేశ్” అనే రాసేవాడిని. అయితే మా ఇంటి ఎదురుగా ఉన్న గోడ మీద అంటించిన ఒక సినిమా పోస్టర్‌లో “సురేష్ ప్రొడక్షన్స్” అని చదివినప్పుడు మొదటిసారి నా పేరు తప్పు రాస్తున్నానేమోనన్న అనుమానం వచ్చిందని నాకు గుర్తు. అప్పట్నుండీ మా ఊళ్ళో నాకు తెలిసిన వారందరినీ నా పేరు కరెక్టుగా ఎలా రాయాలంటూ అడిగేవాడిని. ఎవ్వరూ నాకు సంతృప్తికరమైన సమాధానం ఇవ్వలేదనిపించేది. ఇంటర్మీడియట్ చదివే రోజుల్లో హైదరాబాద్ కు మకాం మార్చిన తరువాత కూడా చాలాసార్లు సిటీసెంట్రల్ లైబ్రరీ వెళుతూ బూదరాజు రాధాకృష్ణ గారింటిముందు తచ్చాడేవాణ్ణి – ఎప్పటికైనా తలుపుతట్టి నా పేరు కరెక్టుగా ఎలా రాయాలో, ఎలా పలకాలో ఆ భాషావేత్తను అడిగి తెలుసుకుందామని. కానీ ధైర్యం చాలేది కాదు. ఇంజనీరింగ్ లో సీటు వచ్చిన తరువాత ఆ ఊపులో ఒక రోజు కొంత తెగువ చూపించి వారింటి కాలింగ్‌బెల్ నొక్కాను. ఆయన తలుపు తీసి సాదరంగా ఆహ్వానించి మూడు గంటల సేపు మాట్లాడారు. ధ్వని శాస్త్రం గురించి, ధ్వనుల ఉత్పత్తి గురించి, ఉచ్చారణలో మార్పుల గురించి, మాండలికాల గురించి చాలా ఓపికగా వివరించారు. ఈ రోజు భాషాశాస్త్రంపై నాకున్న కాస్తో కూస్తో ఉత్సుకతకి ఆ రోజు ఆయన చెప్పిన పాఠాలే స్ఫూర్తి.

ధ్వని శాస్త్రం (Phonetics)

త్వష్టృడనే రాక్షసుడు ఇంద్రుడిని జయించగలిగే పుత్రునికోసం ఘోర తపస్సు చేసాడట. కానీ వరమడిగే సమయంలో “ఇంద్రశత్రు” అన్న పదంలో అనుదాత్త ఉదాత్త స్వరాలు సరిగ్గా ఉచ్చరించలేకపోయినందుకు “ఇంద్రుడిని చంపగలిగే కొడుకు” కాకుండా “ఇంద్రుడే చంపగలిగే కొడుకు” పుట్టాడట. శతపథ బ్రాహ్మణంలోని ఈ కథ (శతపథ బ్రాహ్మణం 1.6.3.8) మన పూర్వీకులు ధ్వనుల ఉచ్చారణకు ఇచ్చిన ప్రాముఖ్యతను చెబుతుంది^[5]. ప్రతి వేదసంహితానికి అనుబంధంగా ఆ వేదమంత్రాలలోని ధ్వనులను ఎలా ఉచ్చరించాలో తెలిపే విభాగాలు ఉండేవి. ఈ విభాగాలను ప్రాతిశాఖ్యలు అనేవారు. ఋగ్వేద ప్రాతిశాఖ్య, శుక్లయజుర్వేద ప్రాతిశాఖ్య, తైత్తిరీయ ప్రాతిశాఖ్య మొదలగునవి మనకు ఇప్పటికీ లభ్యమౌతున్న ప్రాతిశాఖ్యలకు కొన్ని ఉదాహరణలు. తరువాతికాలంలో ధ్వనుల ఉత్పత్తి క్రమాన్ని తెలిపే శాస్త్రం “శిక్ష” అన్న వేదాంగంగా రూపొందింది. 2500 సంవత్సరాల క్రితమే ఎంతో శాస్త్రీయంగా శిక్షలలోనూ, ప్రాతిశాఖ్యలలోనూ కనిపించే సంస్కృత ధ్వనుల నిరూపణం ఆధునిక ధ్వనిశాస్త్రాలకి భిక్ష పెట్టిందనే చెప్పాలి. ఇతర విజ్ఞాన రంగాల మాట ఏమైనా, భాషాతత్వ పరిశీలనలో మాత్రం ఆనాడే భారతీయులు సాధించిన అభివృద్ధిని ఆధునిక భాషాశాస్త్రవేత్తలు 19వ శతాబ్దం దాకా అందుకోలేకపోయారంటే అతిశయోక్తి లేదు.

ఉచ్చారణా అవయవాలు (Organs of articulation)

మాట నాభిలోంచి రావాలంటారు. నాభి నుండి వెలువడిన నాదం, హృదయ కంఠ సీమలలో తాండవించి ముక్కు, నాలుకల సహాయంతో నిర్గమిస్తుందని సంప్రదాయం చెబుతుంది. సంగీత రత్నాకరంలో శార్ఙ్గదేవుడు నాభీ, హృదయ, మస్తిష్కాలను ఒకే శృతిలో అనుకంపించడం ద్వారా కలిగే ప్రాణానల సంయోగమే నాద యోగమని వివరించాడు. ఈ సంప్రదాయాలను అనుసరించే మన త్యాగరాజు కూడా “నాభీ హృత్కంఠ రసన నాసాదుల” యందు “శోభిల్లు సప్తస్వర సుందరుల”ను భజించాడని చెప్పవచ్చు.

అయితే ఉచ్చారణా అవయవాలను వివరించే ధ్వని శాస్త్రాల్లో ఎక్కాడా నాభి ప్రస్తావన ఉండదు. ఊపిరితిత్తుల నుండి వెలువడే గాలి కంఠబిలం మొదలు పెదవుల దాకా ఉన్న ప్రాంతంలో మార్పు చెంది వేర్వేరు ధ్వనులుగా ఉత్పత్తి చెందుతుందని భాషాశాస్త్రవేత్తల అభిప్రాయం. కంఠబిలం మొదలు పెదవుల దాకా ఉన్న ప్రదేశాన్ని ఆస్యం లేదా వక్త్రం అంటారు. భారతీయ ప్రాచీన ధ్వని శాస్త్రవేత్తలు కూడా ధ్వనుల ఉత్పత్తికి కారణమైన ఉచ్చారణావయవాలన్నీ ఈ భాగంలోనే ఉన్నాయని చెబుతూ వీటిని వక్త్రాంగాలు అని అన్నారు.

ధ్వనుల ఉత్పత్తికి కారణాలైన ముఖ్యమైన వక్త్రాంగాలు:

• ఓష్ఠాలు (కింది పెదవి, పై పెదవి) ( lips)
• జిహ్వ (tongue)
  • జిహ్వాగ్రము (tongue tip) – నాలిక కొస (tip) కాని నాలిక అంచు (blade)
  • జిహ్వమధ్యము (tongue body)
  • జిహ్వమూలము (tongue root)
• దంతాలు (teeth)
• దంతమూలము (alveolar bridge)
• మూర్ధం (cerebral)
• కఠిన తాలువు (hard palate)
• మృదు తాలువు (soft palate)
• లంబిక – కొండనాలుక (uvula)
• స్వర పేటిక (larynx or voice box)
• నాద తంత్రులు (vocal cords)

ఈ వక్త్రాంగాలలో కొన్ని కదలిక గలవి, మరికొన్ని కదలిక లేనివి. కదలిక గల అవయవాన్ని ‘కరణ’మని కదలిక లేని దాన్ని ‘స్థాన’మని అంటారు. సాధారణంగా కింది పెదవి, నాలిక (కొస, మధ్య, మొదలు) కరణాలు. పై పెదవి, పై దంతాలు, దంతమూలం, తాలువు స్థానాలు. కంఠ బిలం నుండి ఆస్య వివరం (oral cavity) ద్వారా గానీ, నాసికా వివరం (nasal cavity) ద్వారా గాని బయటకు వెలువడే గాలిని వివిధ ధ్వనులుగా పలికించే మార్పుని ‘ప్రయత్నం’ అంటారు. మనం పలికే ధ్వనులన్నింటినీ స్థాన కరణ ప్రయత్న భేదాల ద్వారా వేర్వేరు వర్గాలుగా విభజించవచ్చు.

స్థాన కరణ భేదాలు

ఒక వేణువులో గాలిని వేర్వేరు చోట్ల నిరోధించడం ద్వారా ఎలా వేర్వేరు స్వరాలను పలికిస్తామో, అలాగే మనం మాట్లాడేటప్పుడు స్థాన కరణాలను ఉపయోగించి గాలిని వేర్వేరు చోట్ల నిరోధించడం ద్వారా వేర్వేరు ధ్వనుల్ని ఉత్పత్తి చేస్తాం. స్థాన కరణాల భేదాలను బట్టి ధ్వనులను ప్రధానంగా ఈ క్రింది వర్గాలుగా విభజించవచ్చు:

• ఓష్ఠ్యాలు (labials): స్థానం: పై పెదవి. కరణం: క్రింది పెదవి.
  తెలుగులో వినిపించే [ప], [ఫ], [బ], [భ], [మ] లు ఓష్ఠ్య ధ్వనులకు ఉదాహరణలు. పాపా, మామా, బాబా అన్న శబ్దాలను పెదవుల సహాయం లేకుండా పలకలేం. శిశువులు మొట్టమొదటగా పలుకగలిగే ధ్వనులు ఓష్ఠ్యాలే కాబట్టి ఈ ధ్వనులు ప్రపంచంలోని అన్ని భాషలలోను కనిపిస్తాయి. సినిమా పాటలను, మాటలను డబ్బింగ్ చేసేటప్పుడు ఆయా రచయితలు ఈ ధ్వనుల విషయంలోనే ప్రత్యేక శ్రద్ధ చూపిస్తారు. మూలంలో ఓష్ఠ్య ధ్వనులున్న చోట అనువాదంలో కూడా ఓష్ఠ్య ధ్వనులను వాడగలిగితే లిప్-సింకింగ్ సరిగ్గా సరిపోతుందన్న రహస్యం డబ్బింగ్ రచయితలకందరికీ తెలుసు.
• దంత్యాలు (dentals): స్థానం: పై దంతాల వెనుక భాగం. కరణం: నాలుక కొస గాని, అంచు గాని.
  తెలుగులో వినిపించే [త], [థ], [ద], [ధ], [న], [స] లు దంత్య ధ్వనులకు ఉదాహరణలు. తట, దడ అన్న శబ్దాలలో [త] [ట] ధ్వనులను, [ద][డ] ధ్వనులను ఉచ్చరించేటప్పుడు నాలిక స్థానాన్ని గమనిస్తే ఈ రెండు ధ్వనులలో తేడా తెలుస్తుంది..

• మూర్ధన్యాలు (retroflex): స్థానం: మూర్ధం కాని కఠిన తాలువు గాని. కరణం: మడత వేసిన నాలుక కొస
  తెలుగులో వినిపించే [ట], [ఠ], [డ], [ఢ], [ణ], [ష] లు మూర్ధన్య ధ్వనులకు ఉదాహరణలు. నిజమైన మూర్ధన్యాలు మన భారతీయ భాషలలోనే కనిపిస్తాయి. ఇండో-యూరోపియన్ భాషలలో వినిపించని ఈ ధ్వనులు, ద్రావిడ భాషల సంపర్కం ద్వారానే సంస్కృతంలోకి ప్రవేశించాయని కొంతమంది భాషావేత్తల అభిప్రాయం. తొలి ఋగ్వేద మండలాలలో అంతగా కనిపించని ఈ ధ్వనులు, తరువాయి మండలాలలో ప్రచురంగా కనిపించడం ఈ వాదానికి ఆధారం. ఇంగ్లీష్‌లో వినిపించే [t], [d] ధ్వనులు మూర్ధన్యాలు కావు, దంతమూలీయాలు.
• తాలవ్యాలు (palatals): స్థానం: కఠిన తాలువు. కరణం: నాలుక ముందు లేదా మధ్య భాగం.
• కంఠ్యాలు (velars): స్థానం: మృదు తాలువు. కరణం: జిహ్వ మూలం.
• కంఠమూలీయాలు (glottals): స్థానం: కంఠ మూలం. కరణం: నాద తంత్రులు.
  తెలుగులో వినిపించే విసర్గ[:], [హ] లు కంఠమూలీయ ధ్వనులకు ఉదాహరణలు.

ఇవే కాక ఆధునిక ధ్వనిశాస్త్రానికి ఉపయోగపడే ఇతర ధ్వని వర్గాలు:

• దంతోష్ట్యాలు (labiodentals): స్థానం: పై దంతాల వెనుక భాగం. కరణం: కింది పెదవి.
• అంతర్దంత్యాలు (interdentals): స్థానం: రెండు దంతాల మధ్య. కరణం: నాలుక కొస
• దంతమూలీయాలు (alveolars): స్థానం: దంతమూలం. కరణం: నాలుక కొస
• లంబికాలు (uvulars): స్థానం: లంబిక. కరణం: జిహ్వ మూలం.

అచ్చులు, హల్లులు

శైవ వాఙ్మయంలోనూ, బృహత్కథలోను పాణిని రాసిన శివసూత్రాల గురించి ఒక కథ ఉంది. చిన్నప్పుడు పాణినికి గురువు గారు చెప్పే వ్యాకరణ పాఠాలేవీ అర్థమయ్యేవి కాదట. అప్పుడు గురువు గారి ఆజ్ఞ మేరకు పాణిని హిమాలయాల్లో ఆ మహాదేవుని అనుగ్రహం కోసం తపస్సు చేసాడు. దాంతో శివుడు ఢక్కా డమరుకలతో ప్రత్యక్షమై అ-ఇ-ఉ-ణ్, ఋ-ఌ-క్, ఏ-ఓ-ఞ్,ఐ-ఔ-చ్అంటూ తన ఢమరుకాన్ని 4 సార్లు ఒక వైపు, హ-య-వ-ర-ట్,ల-న్ అంటూ 10 సార్లు మరో వైపు వినిపించాడు. మొదటి నాలుగు శబ్దాలు అచ్చులను వివరిస్తే, మిగిలిన పది శబ్దాలు హల్లులను వినిపించాయట. ఆ 14 శబ్దాలనే పాణిని శివసూత్రాలుగా రచించి, వాటి ఆధారంగా అష్టాధ్యాయిని నిర్మించి లోకప్రసిద్ధి పొందాడని ఈ కథల సారాంశం. అయితే పాణిని సూత్రాలపై వార్తికలు, భాష్యాలు రాసిన కాత్యాయన గానీ, పతంజలి గాని ఈ కథ గురించి ప్రస్తావించలేదు. అంతేకాక శివసూత్రాల క్రమం గురించి, అందులో కొన్ని అనవసరమైన పునరుక్తుల గురించి కాత్యాయన చేసిన విమర్శలను బట్టి చూస్తే ఈ సూత్రాలు ఈశ్వర ప్రసాదాలన్న నమ్మకం కాత్యాయన, పతంజలుల కాలంలో లేదని, తరువాతి కాలంలో వెలుబడిన శైవ వాఙ్మయంలోనే ఈ సూత్రాలకు దైవత్వం ఆపాదించబడిందని మనం చెప్పుకోవచ్చు^[3].

అయితే, పాణిని కన్నా ఎంతో పూర్వమే సంస్కృత వ్యాకర్తలకు అచ్చులకు, హల్లులకు మధ్య ఉండే తేడా తెలుసు^[4]. పాణినికి పూర్వం అచ్చు అక్షరాలను స్వరాక్షరాలని పిలిచేవారు. వీటినే ప్రాణాక్షరాలని కూడా అనేవారు. అంటే అక్షరంలో అచ్చు ప్రాణం వంటిదని వారి భావన. అలాగే హల్లు అక్షరాలను ప్రాణి అక్షరాలని, వ్యంజనాలని పిలిచేవారు. ధ్వనిశాస్త్ర ప్రకారంగా అచ్చులను, హల్లులను ఈ విధంగా నిర్వచించవచ్చు:

అచ్చులు

గాలిని ఏ మాత్రం నిరోధించకుండా ఉచ్చరించే ధ్వనులు అచ్చులు. అంటే వేర్వేరు అచ్చులను ఉచ్చరించేటప్పుడు స్థాన కరణాలలో భేదమే ఉంటుందిగాని, నిరోధ ప్రయత్నమే ఉండదన్నమాట.

హల్లులు

ఉచ్చరించేటప్పుడు స్థాన కరణాలు ఒకదానిని ఒకటి తాకుతూ గాలిని కొంతైనా నిరోధించే ధ్వనులు హల్లులు.

హల్లుల్లో ప్రయత్నభేదాలు, తెలుగులో వర్ణ సమామ్నాయం, తెలుగులో ప్రత్యేక వర్ణాలు మొదలైన విషయాలగురించి ఈ వ్యాసం రెండవ భాగంలో చదవండి.

ఏక కాలంలో ఐదు బ్లాగులు రాస్తున్న జ్యోతిగారు అన్ని బ్లాగులూ కలిపి 500 పైచిలుకు జాబులు రాసి తెలుగు బ్లాగరుల్లోకెల్లా విశిష్టతను సంపాదించుకున్నారు. హాస్యం, వినోదం, వంటలు, పాటలు – ఇలా వివిధ అంశాలపై అమితమైన ఆసక్తిని చూపే జ్యోతిగారు పొద్దు పాఠకుల కోసం ప్రత్యేకంగా నిర్వహిస్తున్న సరదా శీర్షికలోని మరో అంకం ఇది.

* షుగర్ పేషెంటు అదిరిపడేదెప్పుడు?

రాత్రి పడుకోబోయేముందు ఎవరైన తనకు స్వీట్ డ్రీమ్స్ అని చెప్పినపుడు.

* డాక్టర్ తెల్లబోయేదెప్పుడు?

మీ ప్రాబ్లం ఏమిటో చెప్పండి అనడిగితే ఈ మధ్య ఆయనేం తెచ్చినా ఆనందపడిపోతున్నాను అని లేడీ పేషంట్ చెప్పినప్పుడు.

* డాక్టర్ విస్తుపోయేదెప్పుడు?

మీరు దేవుడిలాంటివారు. ఈ కొబ్బరికాయ, చిల్లర తీసుకుని మావాడికి ఆపరేషన్ చెయ్యండి డాక్టర్ అని పేషెంట్ బంధువు అన్నప్పుడు.

* ఒబేసిటీ పేషెంట్ షాకయ్యేదెప్పుడు?

పూటకి ఒక్క ముగ్గు చొప్పున ఉదయం-1, మద్యహ్నం-2, రాత్రి-3. ఇలా నెల రోజులపాటు రెగ్యులర్ గా ముగ్గులు పెట్టావంటే తీగలా సన్నబడతావు అని డాక్టర్ చెప్పినప్పుడు.

* పేషంట్ విస్తుపోయేదెప్పుడు?

నర్స్ పేషెంట్ వివరాలు రాసుకుంటూ ‘జన్మ నక్షత్రం చెబితే గుళ్ళో అతడిపేరు మీద అర్చన చేయిస్తా’మని చెప్పినపుడు.

* చమత్కారి డాక్టర్.

నాకు రాత్రుళ్ళు పీడకలలు వస్తున్నాయి అని పేషంట్ అంటే భార్యకి దూరంగా పడుకోమనేవాడు.

* నేటి పేషంట్?

ఇంటి దగ్గర వుంటే రోగం గురించి, హాస్పిటల్ కొచ్చాక బిల్లు గురించి బాధ పడేవాడు.

*అమాయకుడైన పేషంట్?

డాక్టరుగారిచ్చిన ఐరన్ టాబ్లెట్స్ అయస్కాంతానికి అతుక్కోవడం లేదేంటబ్బా? అని తెగ ఆలోచించేవాడు.

* సిసలైన చాదస్తపు డాక్టరు?

సంతానం కోసం సలహా అడిగిన పేషెంట తో పుత్ర కామేష్ఠి యాగం చేయమనేవాడు.

* నిజాయితీ గల క్రొత్త డాక్టరు?

నూతనంగా అద్దె ఇంట్లో ప్రాక్టీస్ ప్రారంభించిన హాస్పిటల్ గోడపై నేటి మీ ఫీజులే రేపటి నా శాశ్వత నర్సింగ్ హోమ్ కి పునాదులు అని క్యాప్షన్ వ్రాయించేవాడు.